Kitāb-i Hashtum-i Dīnkard; Āvāʹnivīsī, tarjumah, yādʹdāsht va vāzhahʹnāmah

چند معنی برای نام دینکرد، مهم‌ترین متن به زبان فارسی میانه ذکر شده است، ولی «تألیف دینی» از دیگر نظرها پذیرفتنی‌تر به نظر می‌رسد. کتاب بر اساس زند اوستا تألیف شده است و از نظر تنوع مطالب بسیار غنی است، به اندازه‌ای که «دانشنامۀ مزدیسنی» لقب گرفته است.
آذرباد امیدان نام خود و آذرفرنبغ فرخزادان را به عنوان دو تن از مؤلفان و نویسندگان دینکرد در آخرین فصل دینکرد سوم آورده است. آذرفرنبغ فرخزادان دینمرد پرآوازۀ زردشتی در سدۀ سوم هجری برابر با سدۀ نهم میلادی بوده است.
کتاب هشتم دینکرد، تألیف آذرباد امیدان، از مهم‌ترین کتاب‌های دینکرد است و در ادبیات پهلوی کتابی ویژه و منحصربه‌فرد به شمار می‌آید. مهارت «خلاصه‌نویسی» یک دینمرد بزرگ است از کتابی به ارجمندی و بزرگی اوستا. کار آذرباد بر «زند» بوده است و این در بند دوم بخش مقدمۀ دینکرد هشتم تصریح شده است: «آنچه در حیطۀ این کتاب است، اقوال دین بِه را نوشتن [و] به آگاهی عموم رساندن از زند است؛ اقوال دین (=اوستا) را برای آگاهی‌دهی به امت جایز است بر اساس خود کلام دین نوشتن». زند در دامنۀ معنایی دین قرار می‌گیرد.
در مقدمۀ کتاب هشتم دینکرد مطالب مهمی بیان شده است. در بند دوم آن آمده که این کتاب بررسی کلی کتاب مزدیسنی است برای آگاهی عموم، بر اساس زند. در بندهای سوم تا یازدهم موضوع سه‌گونه تقسیم‌بندی اعمال‌شده بیان شده است. «گاهانیک» و «هادگ‌مانسریگ» و «دادیک» سه بخش کلی را شکل می‌دهند و هر یک دربردارندۀ هفت زیرمجموعه یا قسمت هستند که همان نسک‌های مختلف اوستای موجود در زمان ساسانیان باشند. هر یک از این نسک‌ها یا قسمت‌ها نیز شامل فصل‌های متعدد است. در دسته‌بندی نسک‌ها به سه بخش کلی، محتوای نسک‌ها موردنظر بوده است، آن هم نه به طور دقیق؛ از این‌رو منظور از نسک‌های گاهانی نسک‌هایی نیستند که در آنها لزوماً از گاهان و شرح آن سخن رفته باشد، بلکه «گاهان که بیشتر دربارۀ دانش و کارهای مربوط به مینوست، و داد که بیشتر دربارۀ کارهایی است که میان این دو [مقوله] است». در بند پنجم دلیل جالب این بخش‌بندی سه‌گانه چنین ذکر شده که در بخش گاهانیک «شرح همۀ دانش» آمده است و در هادگ‌مانسریگ «روش به کار بستن دانش» و در دادیک «عمل به دانش» آمده است.
هر بخش دربردارندۀ هفت قسمت یا نسک است و این ما را به عدد ۲۱ می‌رساند. در این دسته‌بندی نمادین برای آن سه بخش کلی، سه بیت ذکر مقدس اهونور مدنظر بوده است. برای این ۲۱ قسمت ۲۱ واژۀ این ذکر ارجمند به این نکته در بندهای هفدهم و هجدهم مقدمه تصریح شده است. در مقدمۀ کتاب هشتم دینکرد دو ترتیب برای نسک‌ها ارائه شده است. ترتیب نخست در هنگام برشمردن نسک‌های متعلق به بخش‌های سه‌گانه ارائه شده است و ترتیب دوم به طور یک‌جا و با چینشی حساب‌شده که اساس کار مؤلف در برشماری نسک‌ها قرار گرفته است.
بیشتر حجم کتاب هشتم دینکرد تلخیصی از نسک‌های دادیک اوستاست. در واقع این اثر دربردارندۀ لایه‌های متفاوتی از اعصار مختلف است؛ از اوضاع اولیه منعکس‌شده در متون اوستایی گرفته تا زند پهلوی دورۀ ساسانیان که در نوشته‌های دینی اوایل دورۀ اسلامی نمودار شده است. اطلاعات این دوره‌های زمانی مختلف به طور غیرقابل تفکیک درهم‌تنیده شده و دریافتن دوره‌ای که هر دادۀ خاص پاگرفته از کدام دوره است، بی‌نهایت دشوار است.
متن کتاب هشتم دینکرد در سه نسخۀ دستنویس و دو نسخۀ چاپی در دسترس است؛

۱- دستنویس B: کامل‌ترین و کهن‌ترین نسخۀ دینکرد است که همۀ نسخه‌های موجود مستقیم یا غیرمستقیم از این نسخه رونوشت شده‌اند. این نسخه در مؤسسه شرقی کاما در بمبئی نگهداری می‌شود.
۲- دستنویس D10o: این دستنویس متعلق به کتابخانۀ ملافیروز است و اکنون در مؤسسه شرقی کاما نگهداری می‌شود. این دستنویس رونوشتی باواسطه از نسخۀ B است.
۳- دستنویس j5: این دستنویس در شمار دستنویس‌های دستور دکتر جاماسپ‌جی جاماسپ‌آسا در شهر بمبئی است. این دستنویس تنها دستنویس یک‌دستی است که کل کتاب هشتم دینکرد را دربر دارد.
۴- نسخۀ M: د.م.مدن پس از سعی زیاد برای به‌دست‌آوردن برگ‌های گمشده یا رونوشت آنها، سرانجام در سال ۱۹۱۱ نسخۀ چاپ‌شده و کامل دینکرد را در اختیار جامعۀ علمی نهاد. اساس آن بر اساس نسخۀ B است.
۵- نسخۀ S: این نسخه در جلدهای ۱۵ و ۱۶ چاپ صورت پهلوی دینکرد و آوانویسی آن با دین‌دبیره و ترجمۀ انگلیسی و گجراتی همراه با یادداشت و واژه‌نامۀ گزیده است.

در این پژوهش برای دستیابی به بهترین ضبط و ارائۀ یک آوانویسی مطلوب، از هر پنج نسخۀ دستنویس و غیردستنویس بهره برده شده است. در ترجمۀ کار روش کار چنین بوده که برای عاری بودن ذهن از پیش‌فرض‌ها و جلوگیری تأثیر نظرات پژوهشگران پیشین بر قرائت و ترجمۀ پیشنهادی، نخست قرائت و ترجمه‌ای فارغ از آنها انجام شده، پس از آن نظرات دیگر خوانده شد و با بررسی وسواس‌گونۀ آنها یک قرائت و ترجمه با اعمال جرح و تعدیل‌های لازم ارائه شده است.
در بخش یادداشت‌ها کوشش شده تا موارد مهم و درخور ذکر شود؛ از این‌رو از تکرار مکررات خودداری شده است. واژه‌نامۀ بسامدی بر اساس فصل‌ها و بندهای هر فصل تنظیم شده است. شماره‌گذاری فصل‌ها و بندها مطابق با شماره‌گذاری سنجانا است، مگر در چند مورد که علت آن در بخش یادداشت‌ها آمده است. در واژه‌نامه، واژۀ لاتین passim برای واژه‌هایی به کار رفته که بسامد بسیار زیادی داشتند و ارائۀ همۀ موارد کاربرد آنها چندان مفید نبود؛ این واژه‌ها عمدتاً حرف اضافه هستند.
فهرست مطالب کتاب:

مقدمه
مؤلفان دینکرد
ساختار و محتوای کتاب هشتم دینکرد
نسخه‌های موجود از کتاب هشتم دینکرد
پیشینۀ پژوهش
روش کار در پژوهش حاضر
آوانویسی و برگردان فارسی
نسخه‌بدل‌ها
یادداشت‌ها
پیوست‌ها
واژه‌نامه
متن کتاب هشتم دینکرد (چاپ مدن)
منابع