ʻArabīʹhā-yi Dīvān-i Ḥāfiẓ: Tarkībʹhā, jumlahʹhā, ʻibārāt, miṣrāʻʹhā va baytʹhā-yi ʻArabī dar ashʻār-i Ḥāfiẓ

سنت «‌عربی‌دانی و عربی‌خوانی و عربی‌نویسی» که در قرن چهارم و پنجم قمری، در میان ایرانیان، با ابوالفتح بستی و ابن‌عمید و پسرش و صاحب‌بن عباد و برخی شاهزادگان آل‌بویه چون ابوالعباس خسروفیروزف پسر رکن‌الدوله، و ده‌ها تن دیگر مانند آنان به اوج رسیده بود، در قرن هشتم و زمان حافظ هم‌چنان کم و بیش رواج داشت.

گواه این سخن، عربی‌بودن قسمت اعظم جنگی است که ده سال پیش از وفات حافظ، عده‌ای از دانشمندان آن را برای تاج‌الدین احمد وزیر، در سال ۷۸۲ ق. به وجود آورده بوده‌اند. نام اصلی این کتاب نفیس و نادر «کنز الجواهر من لطائف الاکابر» و مشهور به «بیاض» تاج الدین احمد وزیر است؛ حاوی آثاری از بزرگان علم و ادب ایران از قرن هشتم به خط خودشان؛ از قبیل میر سیدشریف جرجانی، معین‌الدین جنید واعظ، قطب‌الدین فالی، شرف‌الدین قیری، عمادالدین قزوینی، غیاث‌الدین لطف‌الله ابرقوهی، غیاث‌الدین منصور و ….. و منشآت جلال‌الدین فریدون عکاشه و رسالۀ ربیعه هم از او در ستایش جلال‌الدین مسعود اینجو و فتح‌نامۀ اصفهان مورخ ۷۶۸ از جمال‌الدین حاجی منشی و غزل‌هایی از شمس‌الدین محمد حافظ که در عهد خود او در این کتاب نوشته شده‌اند.

از میان مطالب و کلمات عربی در دیوان حافظ، شعرهای عربی حافظ همه از نوع «ملمع» است. ملمع در لغت به اسب ابرش می‌گویند یا هر چیز دیگر که در آن خال و لکه‌هایی مخالف رنگ اصلی باشد و در اصطلاح شعری است که ابیات یا مصراع‌هایی دارد به غیر زبانی که شعر در آن سروده شده است.

ملمعات حافظ به چهار دسته تقسیم می‌شود:

• ۱- دسته‌ای که مصراع اول بیت عربی است، نه مورد؛
• ۲- دسته‌ای که مصراع‌ دوم بیت عربی است، ۴۱ مورد؛
• ۳- دسته‌ای که هر دو مصراع عربی است، ۲۱ مورد؛
• ۴- یک مورد نیز ملمع غیرعربی و به زبان شیرازی زمان حافظ.

در این کتاب سه دسته اول آورده شده‌اند. ترجمۀ اشعار و ترکیب‌های عربی در این کتاب، براساس دیوان تصحیح قزوینی ـ غنی است. اگر جز آن، موردی به کار رفته باشد، یادآوری شده است.

شمارۀ سمت راست هر بیت، یا مصراع یا ترکیب عربی، شمارۀ ترتیب پیاپی و شمارۀ سمت چپ ابیات، شمارۀ قصده یا غزل یا مثنوی یا قطعه‌ای است که آن بیت یا مصراع یا ترکیب عربی از آن نقل شده است.

در ترجمۀ ابیات، مصراع‌ها و کلمات عربی به فارسی، تقیدی به سره‌نویسی نبوده اما تلاش شده در برگردان ترکیبات، مناسبترین برابر نهاده مانند ابراهیم امین‌الشواربی یا عمرمحمد شبلی در ترجمه خود به عربی، گاهی معادل‌های بسیار خوبی در زبان عربی برای برخی کلمات یا ترکیبات فارسی یافته‌اند.

این نوشته‌ها فرهنگ کلمات عربی دیوان حافظ به فارسی نیست بلکه صرفاً ترجمه ابیات و مصراع‌ها و امثال عربی به فارسی و نیز ترجمه و توضیح کلماتی است که ترکیب و صورت عربی خود را حفظ کرده‌اند. بنابراین، مثلاً از دو ترکیب «ناصر دین» و «ناصرالدین»، ترکیب «ناصر دین» از حوزۀ کار ما خارج است زیرا شکل و ترکیب آن فارسی است ولی «ناصرالدین» در حوزل کار ماست؛ چون شکل و ترکیب آن عربی است. همچنین نوینسده ترکیب «شحنۀ نجف» را که در دیوان تصحیح قزوینی ـ غنی با همین ترکیب فارسی آمده است، نیاورده‌ است. هر چند در تصحیحی دیگر، «شحنۀ‌النجف» با ترکیب عربی آمده باشد.

ترتیب قرار گرفتن همۀ کلمات ترکیبی، جمله‌ها، عبارات، مصراع‌ها و بیت‌های عربی براساس ترتیبی است که در دیوان حافظ از پنج بخش (قصیده، غزل، مثنوی، قطعه یا رباعی) تنها در چهار بخش (قصیده، غزل، مثنوی و قطعه) آمده است زیرا در بخش رباعی مطلقاً «ترکیب عربی» وجود ندارد. ترجمۀ همه آیات قرآنی از قرآن کریم است.

فهرست مطالب کتاب:

• پیش‌گفتار
• فصل اول: عربی‌های بخش قصائد
• فصل دوم: عربی‌های بخش غزلیات
• فصل سوم: عربی‌های بخش مثنوی‌ها
• فصل چهارم: عربی‌های بخش قطعه‌ها
• نمایه
• منابع